Pszonka Stanisław z Babina, zwany Babińskim, h. Janina (ok. 1511–1580), współzałożyciel «Rzeczypospolitej Babińskiej». Był synem Mikołaja pisarza ziemskiego lubelskiego (zm. 1524/5) i Pełczanki z Giełczwi; Babin odziedziczył po swym dalekim krewnym (mieli tylko wspólnego pradziada, ale nazywali się braćmi) Mikołaju Pszonce, zwanym Zakrystianem Babińskim (zm. 1547/8). Ów Mikołaj był wrogiem duchowieństwa katolickiego, toteż jego przezwisko Zakrystian (Zachrystian) zdaje się już tkwić u narodzin «Rzeczypospolitej Babińskiej», tj. dość wolnomyślnego początkowo, żartobliwego, nieformalnego stowarzyszenia szlacheckiego.

Co robił P. w młodości i gdzie się uczył, nie wiadomo. Począwszy zapewne od r. 1542 (istnieje możliwość mylenia go w tych latach ze Stanisławem Pszonką Strzeszkowskim), na pewno natomiast od r. 1548 był eksporterem dużych ilości zboża za pośrednictwem famulusów (np. Jana Ostrowskiego, Andrzeja Tarnowskiego, Stanisława Żebrowskiego i Stanisława Mołodycza). Z Gdańska sprowadzał śledzie i piwo. Początkowo miał P. tylko część Babina, z czasem skupił w swoich rękach leżące w Lubelskiem wsie: Giełczew, Kozarzów, cały Babin oraz także części w Radawczyku i Strzeszkowicach. Wśród dość licznych procesów P-i najczęstsze były chyba ze współrodowcami Sobieskimi. Prócz tego w l. 1563–5 toczył wielki proces przeciw Ostrowskim, zabójcom swego krewnego ks. Andrzeja Pszonki, wikarego w Gościeradowie. Po zerwaniu z katolicyzmem był P. przez pewien okres związany z małopolskim Kościołem kalwińskim; dn. 24 IV 1560 brał udział w synodzie w Bychawie, współdziałał z kalwinistami Andrzejem i Janem Bzickimi (m. in. gospodarczo). W r. 1563 dostał się w procesie z mansjonarzami lubelskimi pod klątwę kościelną. Od połowy lat sześćdziesiątych był zapewne, wraz ze swym powinowatym sędzią ziemskim lubelskim (sam Stanisław, wbrew niektórym opracowaniom, sędzią lubelskim nie był) Piotrem Kaszowskim, dyteistą, tj. należał do umiarkowanych dogmatycznie i społecznie arian. W r. 1569 był na wspólnym z unitarianami synodzie w Bełżycach.

Początki «Rzeczypospolitej Babińskiej» (akta domowe zaczął spisywać dopiero Stanisław młodszy, «starosta» babiński, najstarsze regestry «Rzeczypospolitej» dotyczą zaś r. 1601) niektórzy datują już na r. 1550, lecz wydaje się, że doszło do jej utworzenia raczej w połowie lat sześćdziesiątych, kiedy to P. mógł być – jak mówi źródło – «starcem srebrogłowym». Pierwszym bezspornym aktem «Rzeczypospolitej» wydaje się wydany 2 VIII 1567 uniwersał P-i do celników w sprawie transportu towarów do Gdańska. Ten, znajdujący się ongiś w Bibliotece Ordynacji Krasińskich, dokument niestety zaginął. Zważywszy jednak, iż P. nie piastował żadnej oficjalnej funkcji, mógł takie (humorystyczne) pismo wydać tylko jako urzędnik babiński. Zmarł P. w r. 1580 między 11 VII a 7 XI.

P. był dwukrotnie żonaty. Z pierwszego małżeństwa, zawartego ok. r. 1558 (żona nie znana) pochodził zapewne syn Mikołaj (zm. 1580). Drugą żoną P-i, od r. 1560, była Barbara Niedrwicka (zm. 1580), córka Stanisława Niedrwicy z ziemi sandomierskiej (nie sądeckiej), i miał z nią synów: Stanisława (zwanego później «starostą babińskim»), Jakuba (zob.) i Jana.

Dzieje założonej przez P-ę «Rzeczypospolitej» rychło obrosły legendą (np. radykalne Tow. Demokratyczne Polskie wydawało we Francji w l. 1839–44 czasopismo satyryczne „Pszonka”). Antoni Oleszczyński opublikował w Paryżu w r. 1834 rycinę twórców «Rzeczypospolitej» P-i i Kaszowskiego. Czy portret P-i miał jakiś wzorzec staropolski, nie wiadomo, w każdym razie ta rycina śmiejącego się podgolonego Sokratesa czy Sylena była kilkakrotnie powtarzana. Jan Matejko ukończył w r. 1881 wielokrotnie reprodukowany obraz «Rzeczpospolita Babińska». Czasów P-i dotyczą komedie: Ludwika Sowińskiego „Pszonka obywatel ziemi lubelskiej, czyli krotofile w Babinie” (1823), Franciszka Wężyka „I ja też, czyli Rzeczpospolita Babińska” (1860), Adolfa Nowaczyńskiego „Jegomość pan Rej w Babinie” (1906) oraz powieść Kazimierza Glińskiego „W Babinie” (1903). Trwającą do dziś dyskusję o znaczeniu, jakie owo towarzystwo kpiarzy odegrało w historii, omówił ostatnio Janusz Tazbir w osobnym szkicu w tomie „Spotkanie z historią” (W. 1985).

Drzeworyty z podob. P-i w: „Rozmaitości Pol.” (Paris) 1834 ryc. 16, „Przyjaciel Ludu” (Leszno) R. 5: 1839 cz. 2 s. 219; Podob. P-i w: Chodźko L., La Pologne…, Paris 1839–42 II 404; Szkic „Rzeczpospolita Babińska” Jana Matejki w Domu Matejki w Kr.; Obraz olejny „Rzeczpospolita Babińska” tegoż w Muz. Narod. w W. (wielokrotnie reprodukowane np. w: Starzyński J., Jan Matejko, W. 1973 nr 180, 181); – PSB, (Bzicki Andrzej); Słown. Geogr., I 71–2; Niesiecki; – Dzieje Lubelszczyzny, W. 1974 I 245, 325–6; Kossowski A., Protestantyzm w Lublinie i Lubelskiem, L. 1933; Pułaski F., Opis 815 rękopisów Biblioteki Ord. Krasińskich, W. 1915 s. 246; Wajsblum M., Dyteiści małopolscy, „Reform. w Pol.” R. 5: 1928; – Akta Rzeczypospolitej Babińskiej, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1895 VIII; Akta synodów różnowierczych w Pol., II; Pszonka J., Pamiętnik, Lw. 1874 (nadb. ze Sprawozdań z czynności Zakładu Narod. im. Ossolińskich za r. 1873, Lw. 1874) s. 7, 14, 20; Regestra thelonei Vlad.; Wypisy Marka Wajsbluma do historii reformacji w Polsce 1548–1567, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 29: 1984 s. 216–17; – Arch. Państw. w L.: Castrensia Lublinensia Inscriptionum t. 6 k. 10, 17v., 72v., 92, 212, 389, t. 9 k. 28, 74, t. 15 k. 182–183v., 248–249, t. 20 k. 284, 305– 306, t. 24 k. 380, 491, 494–496, t. 28 k. 199v., 524v., 528v., 755–756, t. 29 k. 155–156, 295v., 823v., Castr. Lub. Decretorum t. 6 k. 37v., 39, 99v., 110v., 123v., 243, 258v., 293v., Terrestria Lublinensia Inscriptionum t. 28 k. 46v., 47v., t. 39 k. 76–77, 164–166, 337v.; B. Łopacińskiego w L.: rkp. 870 k. 1, rkp. 1782 k. 13; B. Ossol.: rkp. 60 k. 8–18, 35–36, 67, 86v., 106–107, 114; – Informacje Teresy Stachurskiej-Majowej.

Wacław Urban